230. rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja – Ustawa Rządowa z 1791 r. i obchody rocznic jej uchwalenia (w materiałach archiwalnych z zasobu Archiwum Państwowego w Kielcach i Oddziału Zamiejscowego w Sandomierzu)
3 maja 2021
Konstytucja 3 Maja, a właściwie Ustawa Rządowa, została uchwalona 3 maja 1791 r. w drugim etapie obrad Sejmu Wielkiego, jako druga na świecie, po konstytucji Stanów Zjednoczonych, spisana ustawa zasadnicza.
Sejm Wielki został zwołany 6 października 1788 r., a 7 września 1789 r. Sejm powołał Deputację do Ułożenia Poprawy Formy Rządu, do zadań której należało opracowanie projektu zmiany ustroju Rzeczypospolitej. Przewodniczył jej biskup kamieniecki Adam Krasiński, czynną rolę odgrywali, m.in. Ignacy Potocki i Joachim Chreptowicz. Z Deputacją nieoficjalnie współpracował Hugo Kołłątaj.
Jesienią 1789 r., pod kierunkiem Ignacego i Stanisława Potockich, księcia Adama Czartoryskiego oraz marszałka Sejmu Stanisława Małachowskiego, uformowało się Stronnictwo Patriotyczne. Oparcie dla Stronnictwa stanowił nie zasiadający jeszcze w Sejmie, ale już bardzo wpływowy Hugo Kołłątaj oraz wybitni publicyści należący do elity intelektualnej kraju. Stronnictwo dążyło do reformy ustroju państwa przez nadanie mu ustawy zasadniczej oraz wprowadzenie monarchii dziedzicznej.
Jesienią 1790 r. do obozu reform przystąpił król Stanisław August Poniatowski, a Ignacy Potocki przekazał mu inicjatywę opracowania projektu konstytucji. W ten sposób wstępny projekt nowej konstytucji został przygotowany przez króla z udziałem, m.in. Stanisława Małachowskiego, Ignacego Potockiego, Aleksandra Linowskiego oraz osobistego sekretarza króla Scipione Piattoliego. Ostatecznym redaktorem tekstu Ustawy Zasadniczej był Hugo Kołłątaj.
3 maja 1791 r. panowało w Warszawie poruszenie, po mieście krążyły tłumy mieszczan demonstrując na rzecz przyszłej konstytucji, wojsko otoczyło Zamek Królewski, gdzie obradował Sejm. Na Zamek przybyło 182 posłów i senatorów (na ogólną liczbę ok. 500). Obrady rozpoczęto lekturą depesz od posłów zagranicznych, tak dobranych, aby – donosząc o zagrożeniach dla kraju – sugerowały wniosek, iż uratować kraj przed rozbiorem może ustanowienie "dobrego rządu". Do przedstawienia środków zaradczych wezwano króla, ten zaś odwołał się do przygotowanego projektu. Po wielogodzinnej dyskusji wezwano zebranych do głosowania przez aklamację. Król zaprzysiągł Konstytucję a następnie w katedrze św. Jana większość obecnych senatorów i posłów powtórzyła zbiorowo przysięgę na wierność nowej Ustawie. W Izbie pozostali polityczni przeciwnicy zmian i legaliści, negujący sposób przyjęcia Konstytucji. Z prawa protestacji skorzystało i wpisało je do ksiąg grodu warszawskiego 26 posłów i jeden senator.
5 maja na posiedzeniu Sejmu ostatecznie zalegalizowano nową ustawę: podpisała ją Deputacja Konstytucyjna i jej przewodniczący. Spełniono w ten sposób wymóg formalny dotyczący jej ważności. Jednocześnie uchwalono Deklarację Stanów Zgromadzonych, unieważniającą wszelkie wcześniejsze, a sprzeczne z nowym prawem przepisy, wprowadzającą środki karne i procesowe przeciwko łamiącym Konstytucję i zawierającą też treść ślubowania na wierność Ustawie. Tego samego dnia marszałek Małachowski oblatował Konstytucję w grodzie warszawskim. Tym samym stała się ona obowiązującym prawem.
Pierwsza w Europie, druga po amerykańskiej nowoczesna konstytucja nosiła tytuł Ustawa Rządowa. Była to ustawa zasadnicza, regulująca podstawowe kwestie społeczno – polityczne, prawa i obowiązki mieszkańców państwa oraz zasady organizacji jego władz. Składała się z jedenastu rozdziałów: I. Religia panująca; II. Szlachta i ziemianie; III. Miasta i mieszczanie; IV. Chłopi włościanie; V. Rząd czyli oznaczenie władz publicznych; VI. Sejm czyli władza prawodawcza; VII. Król. Władza wykonawcza; VIII. Władza sądownicza; IX. Regencja; X. Edukacja dzieci królewskich; XI. Siła zbrojna narodowa. Uzupełnieniem konstytucji był akt „zaręczenia wzajemnego”, który przewidywał scalenie Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, co znosiło istniejącą od 1569 r. unię polsko – litewską tworząc jednolite państwo.
Ustawa Rządowa obowiązywała 14 miesięcy, do czasu przystąpienia króla do Targowicy. W okresie tym Sejm uchwalił szereg ustaw szczegółowych, rozwijających jej postanowienia. Tekst konstytucji został opublikowany w dużej jak na owe czasy liczbie kilkudziesięciu tysięcy egzemplarzy. Zapoznawano z nią w kościołach. Ustawę przedrukowały wszystkie czasopisma krajowe, tłumaczono ją też na języki obce.
***
Uchwalenie Konstytucji 3 Maja zostało uznane za święto już 5 maja 1791 r. W czasie obchodów pierwszej rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w 1792 r. wokół Warszawy skoncentrowano wiele jednostek wojskowych, których zabrakło w krytycznym momencie rosyjskiego ataku. W okresie zaborów celebrowanie rocznic uchwalenia Konstytucji 3 Maja było zakazane przez wszystkich zaborców. Po wycofaniu się wojsk i władz rosyjskich z obszaru Królestwa Polskiego uroczyste obchody rocznicy Konstytucji 3 Maja organizowano w latach 1916-1918 w wielu miastach. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja została uznana za święto narodowe uchwałą Sejmu Ustawodawczego z 29 kwietnia 1919 r. Święto Konstytucji 3 Maja zostało zdelegalizowane w okresie okupacji niemieckiej. Po II wojnie światowej obchodzono je do 1946 r., kiedy to w wielu miastach doszło do krwawych demonstracji studenckich. Od tego czasu władze zabroniły publicznego świętowania, a próby manifestowania były często tłumione przez milicję. Święto zostało oficjalne zniesione ustawą o dniach wolnych od pracy z dnia 18 stycznia 1951 r. Dopiero w roku 1981 ponownie świętowano to historyczne wydarzenie. Do 1989 r. w tym dniu często dochodziło w Polsce do protestów i demonstracji antykomunistycznych. Święto Narodowe Trzeciego Maja przywrócono ustawą z 6 kwietnia 1990 r. (weszła w życie 28 kwietnia). Od tej pory jest ono uroczyście obchodzonym polskim świętem narodowym, a od 2006 r. Dzień 3 Maja jest świętem państwowym również na Litwie.
Bibliografia:
- Ajnenkiel, Polskie konstytucje, Warszawa 1982.
Historia Polski, red. S. Kieniewicz, W. Kula, t. 2, cz. I, Łódź 1956
- Łojek, Geneza i obalenie Konstytucji 3 Maja, Lublin 1986.
Galeria zdjęć
-
1. Mowa Adama Krasińskiego przy oddaniu od Deputacji pierwszego projektu o Sejmikach, 7 maja 1790 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 6.
-
2. Mowa Adama Krasińskiego przy oddaniu od Deputacji pierwszego projektu o Sejmikach, 7 maja 1790 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 6.
-
3. Przełożenie w materii przedłużenia Sejmu Franciszka Antoniego Kwileckiego posła z województwa poznańskiego na sesji sejmowej 20 maja 1790 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 64.
-
4. Przełożenie w materii przedłużenia Sejmu Franciszka Antoniego Kwileckiego posła z województwa poznańskiego na sesji sejmowej 20 maja 1790 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 64.
-
5. Przełożenie w materii przedłużenia Sejmu Franciszka Antoniego Kwileckiego posła z województwa poznańskiego na sesji sejmowej 20 maja 1790 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 64.
-
6. Przełożenie w materii przedłużenia Sejmu Franciszka Antoniego Kwileckiego posła z województwa poznańskiego na sesji sejmowej 20 maja 1790 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 64.
-
7. Głos Kazimierza Karskiego podczaszego sandomierskiego po zagajeniu sejmiku w Opatowie, 7 października 1790 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 64.
-
8. Głos Kazimierza Karskiego podczaszego sandomierskiego po zagajeniu sejmiku w Opatowie, 7 października 1790 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 64.
-
9. Głos Kazimierza Karskiego podczaszego sandomierskiego po zagajeniu sejmiku w Opatowie, 7 października 1790 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 64.
-
10. Głos Michała Mniszcha marszałka wielkiego koronnego na sesji sejmowej dnia 20 grudnia 1790 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 64.
-
11. Głos Michała Mniszcha marszałka wielkiego koronnego na sesji sejmowej dnia 20 grudnia 1790 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 64.
-
12. Głos Michała Mniszcha marszałka wielkiego koronnego na sesji sejmowej dnia 20 grudnia 1790 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 64.
-
13. Głos Mikołaja Jasieńskiego posła województwa sandomierskiego na sesji sejmowej dnia 3 lutego 1791 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 65.
-
14. Głos Mikołaja Jasieńskiego posła województwa sandomierskiego na sesji sejmowej dnia 3 lutego 1791 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 65.
-
15. Pełnomocnictwo i instrukcja dla plenipotenta na Sejm z miast wolnych wydziału województwa sandomierskiego, Akta miasta Sandomierza z lat 1540-1950, sygn. 6.
-
16. Pełnomocnictwo i instrukcja dla plenipotenta na Sejm z miast wolnych wydziału województwa sandomierskiego, Akta miasta Sandomierza z lat 1540-1950, sygn. 6.
-
17. Pełnomocnictwo i instrukcja dla plenipotenta na Sejm z miast wolnych wydziału województwa sandomierskiego, Akta miasta Sandomierza z lat 1540-1950, sygn. 6.
-
18. Pełnomocnictwo i instrukcja dla plenipotenta na Sejm z miast wolnych wydziału województwa sandomierskiego, Akta miasta Sandomierza z lat 1540-1950, sygn. 6.
-
19. Pełnomocnictwo i instrukcja dla plenipotenta na Sejm z miast wolnych wydziału województwa sandomierskiego, Akta miasta Sandomierza z lat 1540-1950, sygn. 6.
-
20. Pełnomocnictwo i instrukcja dla plenipotenta na Sejm z miast wolnych wydziału województwa sandomierskiego, Akta miasta Sandomierza z lat 1540-1950, sygn. 6.
-
21. Głos Jana Nepomucena Zboińskiego, starosty mszańskiego, posła ziemi dobrzyńskiej na sesji sejmowej, przy wystawionym niebezpieczeństwie od Deputacji Zagranicznej, 3 maja 1791 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 65.
-
22. Głos Jana Nepomucena Zboińskiego, starosty mszańskiego, posła ziemi dobrzyńskiej na sesji sejmowej, przy wystawionym niebezpieczeństwie od Deputacji Zagranicznej, 3 maja 1791 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 65.
-
23. Głos Jana Nepomucena Zboińskiego, starosty mszańskiego, posła ziemi dobrzyńskiej na sesji sejmowej, przy wystawionym niebezpieczeństwie od Deputacji Zagranicznej, 3 maja 1791 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 65.
-
24. Głos Jana Nepomucena Zboińskiego, starosty mszańskiego, posła ziemi dobrzyńskiej na sesji sejmowej, przy wystawionym niebezpieczeństwie od Deputacji Zagranicznej, 3 maja 1791 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 65.
-
25. Oświadczenie Albina Kazimierza Skorkowskiego, posła województwa sandomierskiego, 9 maja 1791 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 65.
-
26. Oświadczenie Albina Kazimierza Skorkowskiego, posła województwa sandomierskiego, 9 maja 1791 r., Archiwum Małachowskich z Białaczowa z lat 1456-1889, sygn. 65.
-
27. Obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w Busku, 1918 r., Akta miasta Buska z lat 1896-1950, sygn. 772.
-
28. Obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w Busku, 1918 r., Akta miasta Buska z lat 1896-1950, sygn. 772.
-
29. Obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w Busku, 1918 r., Akta miasta Buska z lat 1896-1950, sygn. 772.
-
30. Obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w Końskich, 1922 r., Akta miasta Końskie z lat 1833-1950 [1976], sygn. 481.
-
31. Obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w Sandomierzu, 1919 r., Akta miasta Sandomierza, sygn. 761.
-
32. Obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w 1925 r., Starostwo Powiatowe Kieleckie I z lat 1919-1939, sygn. 853.
-
33. Obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w 1925 r., Starostwo Powiatowe Kieleckie I z lat 1919-1939, sygn. 853.
-
34. Obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w 1925 r., Starostwo Powiatowe Kieleckie I z lat 1919-1939, sygn. 853.
-
35. Obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w 1925 r., Starostwo Powiatowe Kieleckie I z lat 1919-1939, sygn. 853.
-
36. Obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w 1925 r., Starostwo Powiatowe Kieleckie I z lat 1919-1939, sygn. 853.
-
37. Obchody rocznicy Konstytucji 3 Maja w Kielcach, 1936 r., Zbiór Krzysztofa Idzika z lat 1914-2003, sygn. 2-3.
-
38. Obchody rocznicy Konstytucji 3 Maja w Kielcach, 1936 r., Zbiór Krzysztofa Idzika z lat 1914-2003, sygn. 2-3.
-
39. Obchody rocznicy Konstytucji 3 Maja w Kielcach, 1936 r., Zbiór Krzysztofa Idzika z lat 1914-2003, sygn. 2-3.
-
40. Obchody rocznicy Konstytucji 3 Maja w Kielcach, 1936 r., Zbiór Krzysztofa Idzika z lat 1914-2003, sygn. 2-3.
-
41. Obchody rocznicy Konstytucji 3 Maja w Kielcach, 1936 r., Zbiór Krzysztofa Idzika z lat 1914-2003, sygn. 2-3.
-
42. Obchody rocznicy Konstytucji 3 Maja w Kielcach, 1936 r., Zbiór Krzysztofa Idzika z lat 1914-2003, sygn. 2-3.
-
43. Obchody rocznicy Konstytucji 3 Maja w Kielcach, 1936 r., Zbiór Krzysztofa Idzika z lat 1914-2003, sygn. 2-3.
-
44. Obchody rocznicy Konstytucji 3 Maja w Kielcach, 1936 r., Zbiór Krzysztofa Idzika z lat 1914-2003, sygn. 2-3.
-
45. Obchody rocznicy Konstytucji 3 Maja w Kielcach, 1936 r., Zbiór Krzysztofa Idzika z lat 1914-2003, sygn. 2-3.
-
46. Obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w województwie kieleckim, 1945 r., Urząd Wojewódzki Kielecki II z lat [1925] 1944-1950, sygn. 16.
-
47. Obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w województwie kieleckim, 1945 r., Urząd Wojewódzki Kielecki II z lat [1925] 1944-1950, sygn. 16.
-
48. Obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w Kielcach, 1945 r., Urząd Wojewódzki Kielecki II z lat [1925] 1944-1950, sygn. 16.
-
49. Obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja na terenie powiatu opatowskiego, 1945 r., Urząd Wojewódzki Kielecki II z lat [1925] 1944-1950, sygn. 16.
-
50. Obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja na terenie powiatu opatowskiego, 1945 r., Urząd Wojewódzki Kielecki II z lat [1925] 1944-1950, sygn. 16.
-
51. Obchody 200. rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w Sandomierzu, 1991 r., Depozyt Stowarzyszenia „Pamięć i Solidarność” w Sandomierzu.
-
52. Obchody 200. rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w Sandomierzu, 1991 r., Depozyt Stowarzyszenia „Pamięć i Solidarność” w Sandomierzu.
-
53. Pałac Kołłątajów w Wiśniowej (widok od frontu) – własność Rafała Kołłątaja, brata Hugo Kołłątaja, Zbiory cyfrowe Archiwum Państwowego w Kielcach Oddział w Sandomierzu, fot. Piotr Sławiński.
-
54. Epitafium wewnątrz kościoła w Wiśniowej, gdzie pochowane jest serce Hugona Kołłątaja, Zbiory cyfrowe Archiwum Państwowego w Kielcach Oddział w Sandomierzu, fot. Piotr Sławiński.
-
55. Fragment aktu notarialnego sporządzonego przed notariuszem Wincentym Tarłowskim w Staszowie z autografem księdza Hugo Kołłątaja z 1811 r., Akta notariusza Wincentego Tarłowskiego w Staszowie z lat 1810-1827, sygn. 1.
Metryczka
Wytworzono: | 2021-05-01 17:08 | przez: |
---|---|---|
Opublikowano: | 2021-05-03 00:00 | przez: AK |
Zmodyfikowano: | 2021-09-14 12:26 | przez: AK |
Podmiot udostępniający: | Archiwum Państwowe w Kielcach | |
Odwiedziny: | 5968 |
Rejestr zmian
- [2021-09-14 12:26:42]AKm
- [2021-05-01 17:31:28]AKm
- [2021-05-01 17:30:14]AKm
- [2021-05-01 17:29:47]AKm
- [2021-05-01 17:29:11]AKm
- [2021-05-01 17:08:37]AKm
- [2021-05-01 17:08:24]AKm
- [2021-05-01 17:06:37]AKn